دنړيوالو کلتوري سازمانونو او کنوانسينونولنډه پيژندنه
لنډه سريزه : هر تاريخي - کلتوري اثر د خپلي زمانې دانساني لاس ته راوړنو تر ټولو ارزښتمن او د نوښتونو سره مل استازی دی . په هر پيمانه چي اثر لرغونی وي ، په هغه اندازه د انسانانو زوړ ذهنيت او لاس ته راوړني څرګندوي . د انسان ذهنيت د خپل چاپير يال زيږنده دی . د هر انسان ځانګړی چاپير يال د دې نړۍ يوه برخه ده ، د همدې اصل پر بنسټ هر لرغوني او تاريخي اثر په حقيقت کي د نړۍ د فرهنګي ميراث برخه ده .
په نړۍ کي د بيلا بيلو هيوادونو اړوندو فرهنګي ميراثونود پيژندني ،پالني او ودي لپاره د ملګرو ملتونو په تشکيلاتي جوړښت کي د نړيوالو کلتوري چارو د سمون په نيت د يونسکو اداره فعاله سوه ، او تر څنګ يې يو شمير نوري نړيوالي علمي – کلتوري موسسې جوړي سوې چي موخي يې د نړی د کلتوري ميراثونو د ودي او پايښت سره مرسته ده . دا دی د يو شمير نړيوالو علمي - کلتوري موسسو لنډه پيژندنه تاسو درنو لوستونکو او مينه والو ته وړاندي کوو.
لومړی . يونسکو : (UNESCO )
د يونسکو اداره چي د انګليسي اصطلاحاتو( United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization ) د ترکيبي نوم لنډيز دی . دا نړيوال سازمان د ١٩٤٥ ميلادي کال د نوامبر د لومړۍ تر ١٦ مي نيټې د نړۍ د ٤٤ هيوادونو د استازو په ګډون او د انکلستان د ښووني روزني وزير (Rab Butler ) راب بوټلر په ملاتړ د ملګرو ملتونو په تشکيلاتي جوړښت کي ومنل سو. د دې نړيوال سازمان لومړنی عمومي کنفرانس په ١٩٤٦ ميلادي کال د نوامبر د ١٩ نېټې بيا د ديسمبر تر ١٠ نېټې يې دوام وکړ او لومړنی سکرټر جنرال يې ډاکتر جوليان هيکسلې ( . Julian Huxley ) وټاکل سو .
د ې نړيوال سازمان د نړۍ په کچه د کلتوري او معنوي مرستو لپاره په کار پيل وکړ او تر ټولو ستري دندي يې په پنځو موخو کي ښودلي سويدي :
١- د يونسکو د ادارې او د غړو هيوادونو تر منځ د علمي او مسلکي اطلاعاتو تبادله .
٢ – د څيړنيزو او روزنيزو ارونو پر بنسټ د علمي لاس ته راوړنو وده او پراختيا .
٣ – د نړيوالو فرهنګي – علمي چارو د سمون لپاره د لوايحو ، مقرراتو او اړينو معيارونو د رواجولو او په نړيواله کچه د هغو د پاللو تعهدات منځ ته راوړل .
٤ – د علمي ارونو او فرهنګي اړيکو پر بنسټ د نړۍ د ډول او څيرې علمي انځور وړاندي کول .
٥ – د غړو هيوادونو لپاره د اړينو فني او مسلکي مرستو رسول .
يونسکو د علمي - کلتوري نړيوال سازمان په توګه د نورو علمي –تحقيقي هڅو تر څنګه يوه بله دنده هم لري چي د هغو سازمانونو سره مرستندويه سي چي د نړيوالو فرهنګي ميراثونو او لرغونو توکو د ساتني او پالني په اړه هڅي کوي . د يونسکو تر څنګ يو شمير نوري فرهنګي مرستندويه اداري جوړي سويدي چي خپلو ځانګړو موخو ته د رسېدلو لپاره بيل تشکيلات او اصول لري . افغانستان په ١٩٤٨ ميلادي کال د مې مياشتي په څلورمه نيټه د يونسکو نړيوال سازمان غړی سو.
دوهم .ای کوم . ( ICOM ) د اې کوم بشپړ نوم ( International Council of Museums ) دی . د دې سازمان پښتو مانا د موزيمونو نړيواله شورا ، ده . دا سازمان د يونسکو برانچ نه دی يو غير رسمي يا
( NGO ) ( Non-governmental organization ) اداره ده ، خو د يونسکو سره د رسمي يا منظمو اړيکو ( formal relations ) د لرلو پر بنسټ د يونسکو يوه برخه ګڼل کيږي . دا سازمان په نړی کي د ١٣٧ غړو هيوادونو بر سيره تر ٣٠٠٠٠ ديرش زره زيات انفرادي غړي لري .
په رسمي بڼه د يونسکو سره د مل سازمان په توګه يې په ١٩٤٦ ميلادي کال هڅي پيل کړې ، په داسي حال کي چي د دې سازمان بنسټ په ١٩٢٣ ميلادي کال د موزيم د ملاتړ سازمان په نوم ايښودل سويدی. د دې سازمان تر ټولو بنسټيزي موخي په څلورو مادو کي وړاندي سويدي.
١ – په فني او مسلکي توګه د موزيمونو د جوړولو هڅه ونه .
٢ – په علمي ډول د موزيمونو د لوړتيا او پراختيا لپاره پر له پسې مرسته .
٣ - د موزيمونو د کارکونکو تر منځ د علمي او مسلکي وړتياو او تجربو تبادله او د ظرفيتونو لوړتيا .
٤ – د ټولنو تر منځ د موزيمونو د ارزښتمن رول زياتول .
د يادولو ده چي دا موخي د زمانې په تيريدلو زياتي سوي او پراختيا يې موندلې ده ، د بيلګي په توګه د موزيمونو د نړيوالي شورا د استراليا په غونډه کي چي په ١٩٩٨ ميلادي کال او بيا په ٢٠٠١ ميلادي کال د هغو فرهنګي ميراثونو سره مرسته هم شامله سوه چي د جګړې په ترځ کي يې زيان ليدلي وي .
دريم . ايکوموس : International Council on Monuments and Sites (ICOMOS) )
د ابداتو او لرغونو سيمو نړيواله شورا په ١٩٦٥ ميلادي کال د وارسا په ښار کي جوړه سوه . د دې شورا بنسټيزي دندي د تاريخي ابداتو ساتنه او دلرغونو سيمو پالنه ده . دا نړيواله اداره د نړيوال توريزم د ودي سره مخامخ تړاو لري .د دې سازمان پرانيسته د هغو نظريو پر بنسټ ولاړه ده چي د روم ښار د موزيمونو د ادارې له لوري په ١٩٣٣ ميلادي کال مطرح سول . دا سازمان په حقيقت کي د يونسکو لپاره مشوره ورکونکې اداره ګڼل کيږي . د ایکوموس نړيوال سازمان د غير دولتي سازمان په توګه د هيوادونو او افرادو په توګه غړي مني اوخپلو موخو ته د رسيدلو علمي او عملي چاري پر مخ بيايي .
د ايکوموس سازمان په نړيواله کچه ، عمومي غونډه ( General Assembly ) اجرايه کميټه ( Executive Committee ) او مشورتي کميټه ( Advisory Committee ) تشکيلاتی جوړښت لري . دا شورا د هيوادونو په کچه هم شورا ګاني يا کميټې لري چي د غير دولتي سازمانونو په توګه کار کوي . (٣ : ٢٠٠٠ )
د ايکوموس ملي کميټي هم د يونسکو د غړو هيوادونوله لوري د هيوادونو په دننه کي جوړيږي . د ايکوموس اړوند ملي کمېټې د لرغونو سيمو او تاريخي ابداتو په اړه د مشورو ، د هيوادونو په کچه د توريزم د ودي ، د ابداتو د بيا جوړولو او رغولو په اړه مسلکي مشوري او د پلي کولو لاري چاري ، د همدې کمېټې له لوري د هيوادونو کلتوري ادارو او نړيوالوو سازمانونو ته وړاندي کيږي . د دې تر څنګ نوري موخي هم د دې سازمان له لوري د ايکوموس په اسنادو کي په سترګو کيږي . د بيلګي په توګه د دې سازمان تر ټولو ستره موخه د هيوادونو اړوند ابداتو لپاره د پيژندلو او پاللو ارشيفي اسناد جوړول دي .له بده مرغه افغانستان تر اوسه د دې سازمان غړيتوب نه دی تر لاسه کړی .
څلورم . دنړيوالو کلتوري ميراثونو سازمان : د دې نړيوال سازمان انګليسي نوم (World Heritage Sites ) دی . دا سازمان په ١٩٧٢ ميلادي کال د نوامبر په ١٦ مه نېټه د يونسکو په عمومي کنفرانس کي تصويب او ومنل سو. د دی سازمان بنسټيزي موخي د هيوادونو د تاريخي ، طبيعي او فرهنګي اثارو د ساتني او ملاتړ چاري ټاکل سويدي . (6 : www.)
د همدې سازمان د اصولو پر بنسټ هيواودونه کولای سي چي د خپلو هيوادونو اړوند لرغوني ، طبيعي او فرهنګي سيمي او اثار د يونسکو په لست کي ثبت کړي. په دې سازمان کي د آثارو تر ثبت او راجستر وروسته د نړيوالو کلتوري ميراثونو سازمان دنده ګڼل کيږي چي د هغه اثر د ساتلو او پاللو او نړيوالو ته د ورپيژندلو چاري پر غاړه واخلي. د دې سازمان موخي او اصول د يوې سريزي سره په ٣٨ مادو او اتو فصلونو کي پيژندل سوي او معرفی سويدي .
تر اوسه د يونسکو ادارې ٩٦٢ ځايونه او سيمي د نړيوال کلتوري ميراث په توګه په رسمي ډول ځان ته منلي چي له دي جملي څخه ٧٤٥ کلتوري ځايونه ١٨٨ طبيعي ځايونه او ٢٩مکس يا ګډ کلتوري _ طبيعي ځايونه دي . په افغانستان کي يوازي دوه اثره ( د جام څلی او د باميان کلتوري حوزه ) په دې نړيوال سازمان کي ثبت او راجستر سويدي . په داسي حال کي چي د افغانستان زيات شمير لرغوني ، فرهنګي او طبيعي اثار او سيمي سته چي د دې نړيوال سازمان په ليک لړ کي د ثبت اورا جستر کيدلو وړتيا لري . ( ١: ١٣٩١ )
په کلتور ي برخه کي ديو شمير نړيوالو کنوانسيونونواو اعلاميو لنډه پيژنه :
- کنوانسيونونه :
- د جګړې پر مهال د کلتوري اثارو د ساتني کنوانسيون ١٩٥٤ د می ١٤ نېټه .
- د کلتوري آثارو د غير قانوني ليږد د مخنوي کنوانسيون ١٩٧٠ د نوامبر ١٤ مه نېټه .
- د کلتوري ميراثونو او طبيعي سيمو د ساتني کنوانسيون ١٩٧٢ د نوامبر ١٦ مه نيټه.
- د تاليف او مولف د حق د تثبيت کنوانسيون ١٩٥٤ د سپتامبر ٦ مه نېټه .
- د لرغونو اثارو د بيارغوني د اصولو په اړه کنوانسيون د ١٩٦٦ د نوامبر ١١ نېټه . 5 ) (www:
په کلتوري برخه کي نړيوالي الزامي اعلاميي :
- د نړيوالو کلتوري همکاريو په اړه اعلاميه ١٩٦٦ نوامبر مياشت .
- د لرغونپوهني د ارونو سره سم د سيمو د سپړنو په اړه اعلاميه ١٩٥٦ د دسامبر ٥ نېټه .
- موزيمونو ته د ملاتړ لپاره د اغيزمنو چارو تنظيم اعلاميه ١٩٦٠ د دسامبر ١٤ مه نيټه .
- د کلتوري آثارو غير قانوني ليږد را ليږد مخنوی اعلاميه ١٩٦٤ د نوامبر ١٩ مه نيټه .
- د کلتوري اثارو دقصدي تخريب د مخنوي اعلاميه ٢٠٠٣ د اکتوبر ١٦ مه نيټه .
او يو شمير نوری کلتوري نړيوالي موسسې او ادارې او همدا ډول خپرې سوي اعلاميې هم سته چي په يوه يا بل ډول د کلتوري هڅو د سمون لپاره مرستندويه ګڼل کيږي ، د بيلګي په توګه د ارکيوزولوجي نړيواله موسسه چي د لرغونو ژويو د څيړنو لپاره زمينه برابره وي ( ٤ : ٢٠٠٠ ) او داسي نور ، خو د بحث د لنډون په نيت مي د ټولو نړيوالو سازمانونو،کنوانسيونو نو او اعلامييو د پيژندلو ډه ډه کړيده . هيله من يم چي په مناسب فرصت کي به د ټولو هغو د پيژندني هڅه وکړم .
پايله : د هيوادونو او د ولسونو د لاس ته راوړنو يوه بيلګه په هغو اثارو کي ليدلای سو چي د فرهنګي ميراثونو په نوم د پخوانيو زمانو را پاتي دي . ټول هيوادونه او په هيوادونو کي ميشت ولسونه دا دنده لري او حق يی دی چي د خپلو کلتوري ميراثونو او لاس ته راوړنو ساتنه ، پالنه او د پايښت لپاره يې پر له پسې هڅي وکړي. د دې هڅو د برياليتوب لپاره د هيوادونو حاکم نظامونو او ورسره نړيوالو سازمانونو دنده ده چي خپلو موخو ته د رسيدلو په نيت ټول هغه اړين شرايط او چاپيريال برابر کړي چي د بشريت د لاس ته راوړنو ساتنه او پالنه تضمين کړي .
اخځونه :
١- باوري ، محمد رسول . په افغانستان او ګاونډيو هيوادونو کي نړيوال کلتوري ميراثونه .( کابل : علومو اکادمي ) ١٣٩١ .
٢ – باوري ، محمدر سول . لرغونی افغانستان . ( کابل : د مڼي ګل مشاعري په وياړ )١٣٨٨ .
په بهرنی ژبه :
3------------- Prisma.van de Archeologie.2000 berippen van A tot Z.(Amsterdam.begeppen poblikatie)2001 .
4-W.Prummel.Archeozoologie.(R.U.G)Faculteit de Letteren. (Groneningen: Uneversiteit). 2000.
5- http://www.unesco.org/new/
6- http://whc.unesco.org
باوري
خوست
