د نوروز او لمريز کال په اړه څو اړين ټکي

نوی کال را لنډ سوی دی، د ژمي سړې شپې ورځي خپل ځای د نوي پسرلي ګُلوريني فضا او ويښه ونکو وريښمينو وږمو ته پريږدي . هر هيوادوال ويني چي د نوي فصل د پيل سره په سمه او غره کي الله ( ج) په اذن بدلون راځي داسي بدلون چي سپيره ډاګونه شنه کيږي او په شنو سيمو کي د ګلانو غوټی غوړيږي او د انسان روح ته خوشالي راولي . د دې بدلون پيل په يوه سمبوليکه نېټه کي رانغښتی دی چي د نوروز د ورځي په نوم ياديږي .
ټول هيوادوال د نوي کال لپاره نوي هيلي لري ، دولتي ادارې ، خصوصي موسسې ، ټولنيز نهادونه ، کورنی او حتی هر وګړی د نوي کال لپاره د ودي او سمون پلانونه جوړوي او د پلي کولو لپاره يې لاري چاري په ګوته کوي . د هيوادوالو په ټولنيز ژوند کي د بدلون او تلون دا لوري ته هم يوه سمبوليکه ورځ سته چي همدا د نوروز ورځ ده . لنډه دا چي د نوروز ورځ زموږ د هيواد د طبيعت او ټولني په حالت کي د بدلون سمبوليکه ورځ ده .
لومړی خبره چي نوروز فارسي ويوکی ( لغت ) نه دی. د ژبپوهني له اړخه دا ويوکی د پښتو کليمو جوړښت ته نږدې دی ، نسبت د فارسي ژبي د ويوکو ( لغاتونو ) جوړښت ته . ژبپوهان دا استدلال کوي چي نوروز ترکيبي لغت دی ، چي د دوو برخو جوړدی، يو( نو) او بل ( روز ) او يو شمير د دې ترکيب په لوستلو داسي فکر کوي چي دا به فارسي ويوکی وي . په داسي حال کي چي د ترکيبي جوړښت پر بنسټ دا ويوکی پښتو دی نه فارسي.
ژبپوهان پوهيږي چي په فارسي ژبه کي صفت د موصوف وروسته راځي ، څو بيلګي يادو : لباس سرخ ، جمعيت بزرګ ، خانۀ کلان او نور . دلته وينو چي د جمعيت لپاره د بزرګ صفت وروسته راغلی دی ، او يا د کور لپاره د لوی صفت وروسته راغلی دی. په داسي حال کي چي دا ترکيبي جوړښت په پښتو ژبه کي کټ مټ همداسي دی لکه چي د نوروز په ترکيبي نوم کي سته .
(( ژبپوهنه زما مسلک نه دی ، هيله من يم چي په دې اړه ښاغلی هوتک صاحب خپله رايه وښيئ .))
په دې برخه کي يوازي د پښتو ژبي د صفت او موصوف په اړه څو بيلګي يادوو : سپين غر ، توره دره ، لويه کرښه او داسي نور . په دې ډول دا بيلګي څرګندوي چي د نوم او صفت تر منځ هغه اړيکه ده لکه چي په نوروز کي ده ، په دې مانا چي لومړی صفت او بيا موصوف راغلی دی . د نو روز تر کيبي نوم په پيل کي نوې ورځ وه ، چي يو شمير يې په تيروتنه داسي ګڼي چي دا نوم فارسي دي . که دا نوم فارسي هم وي ، چي نه دی ، بياهم د دی سيمي د وياړونو يوه برخه د ه .
لمريز ه کالهنداره د نورو ټولو مشهورو نړيوالو کالهندارو په نسبت د طبيعت سره سمون لري ؛ زموږ د هيواد لپاره يې تلفيقي او تطبيقي وړتيا څرګنده ده ؛ د کال د فصلونو مهال ويش يې د طبيعت د بدلون سره سم بدليږي ؛ او داسي نوري ځانګړني د دې وړتيا را برملا کوي چي په لومړنيو مبتکرينو اوجوړونکو يې و وياړو او پالونکي يې وستايو .
د لمريز کال په اړه يو څو مالوماتي ټکي :
تر ټولو وړاندي د دې ټکي يادول اړين دي چي د هجري شمسي او هجري قمري کال پيل د سرور کائينات حضرت محمد ( ص ) د هجرت د نېټې پيل سوی او عيسوي کال د حضرت عيسې ( ع ) د ميلاده پيل سويدی.
که وغواړو چي هجري شمسي کال په هجري قمري کال واړه وو ، د دې لپاره اړ يو چي لاندي چاري تر سره کړو : لومړۍ د يوه ټاکلي لمريز کال شمېره په يوولس کي ضربوو . د ضرب سوي شميرې حاصل پر ٣٦٥ ويشو او بيا هغه په لاس راغلې شميره د لمريز کال پر ټاکلې شميرې زياتوو ، چي په پايله کي به د هجري قمري کال شمېره په لاس راسي . يوه بيلګه وړاندي کوو :
د افغانستان د خپلواکۍ هجري شمسې نېټه( ١٢٩٨ ) کال و. که وغواړو چي دافغانستان د خپلواکۍ هجري قمري نېټه پېدا کړو لومړۍ ( ١٢٩٨ ) په ( ١١ ) کي ضربوو چي ( ١٤١٧٨ ) شمېره به په لاس راکړي . بيا دا شمېره پر( ٣٦٥ ) وېشو ، چي د ( ٣٨ ) شمره به يې حاصل راسي . بيا دا ( ٣٨ ) د ( ١٢٩٨ ) سره جمع کوو چي ورستۍ شمېره به ( ١٣٣٧ ) وي . دا شميره به د افغانستان د خپلواکۍ هجري قمري کال وي .
او که وغواړو چي هجري قمري کال په هجري شمسي واړوو ، په هغه صورت کي اړ يوچي لاندي چاري تر سره کړو :
لومړۍ هجري قمري کال په يولس کي ضربوو ، بيا د ضرب حاصل پر( ٣٦٥ ) تقسيموو او د تقسيم حاصل د هجري قمري کال د شمېرې څخه منفي کوو چي په پايله کي به د هجري شمسې کال شمېره په لاس راسي . يوه بيلګه وړاندي کوو :
امير عبدالرحمن خان په ( ١٢٩٦ ) هجري قمري کال د افغانستان واکمن سو . که وغواړو چي همدا نيټه په هجري شمسې کال واړو لومړۍ به( ١٢٩٦ ) په ( ١١ )کي ضرب کړو چي حاصل به يې ( ١٤١٥٦ ) شميره وي . بيا به نوموړې شميره پر( ٣٥٤ ) و وېشو چي حاصل به يې ( ٣٩ ) شمېره وي . تر هغه وروسته به د( ٣٩ ) شمېره د هجري قمري سنې څخه منفي کړو چي حاصل به يې ( ١٢٥٧ ) شميره وي او دا هغه هجري شمسي کال دۍ چي امير عبدالرحمن خان د افغانستان واکمن سو .
د نړيوالو تاريخونو د ښودلو لپاره اړ يو چي هجري شمسي سنه په ميلادي سنه واړو . د دې لپاره اړيو چي د شمسي سنې سره ( ٦٢١ ) شمېره جمع کړو . يوه بيلګه وړاندي کوو:
که د افغانستان د د خپلواکۍ د ګټولو کال په پام کي ونيسو چي په ( ١٢٩٨ ) لمريز کال د انګريزانو سره تر پوځي مخامختيا وروسته تر لاسه سوه . که دا سنه په ميلادي واړوو ( ١٢٩٨ + ٦٢١ = ١٩١٩ )په هغه صورت کي به د افغانستان د خپلواکۍ د ګټولو کال د( ١٩١٩ ميلادي ) کال سره سمون وخوري . او که ميلادي سنه په لمريزي سنې اړه وو، بيا اړ يو چي د ميلادي سنې د شميرې څخه ( ٦٢١ ) شميره لږ کړو، مخامخ به لمريز کال په لاس راکړي يوه بيلګه يادوو :
د افغانستان د خپلواکی ميلادي کال ( ١٩١٩ ) دی که وغواړو چي د خپلواکی لمريز کال را پيدا کړو نو اړيو چي دا چاره تر سره کړو: ( ١٩١٩ – ٦٢١ = ١٢٩٨ ) چي د افغانستان د خپلواکی د لمريز کال سره سمون خوري .

باوري