ليکوال : پوهنوال رسول باوري
په ارخيو ژو لوجي څانګه کي دعلمي څيړنو بهير
ارخيو زولوجي ( ژيو لرغونپوهنه ) هغه څيړنيز دسپلين دۍ چي د لرغونو زمانو د ژونديو موجوداتو د پيدايښت او د هغوۍ تر منځ د اړيکو وده او او د ودي لوري څيړي . دا د لرغونپوهني يوه بشپړه ونکې برخه ده . لرغونپوه څيړونکۍ د لرغونپوهني د ميتودونو پر بنسټ د سپړنو په ترځ کي د ژيو پوهني ( زولوژي ) لپاره د څيړني مواد او منابع را برسيره کوي . د حيواناتو هغه پاته شوني چي د سپړنو په ترځ کي تر لاسه کيږي ، د ژيوپوهني لپاره ډاډ مني سرچيني دي .
دارخيو زولوجي دنوم څخه پرته ، کيدای شي چي دا پوهنه د ( Zoo-archaeologie ) زوارخيو لوژي په نوم هم ونومول شي . په هغه صورت کي به ژيولرغونپوهنه تر يوه تاکيد وروسته د ژيوپوهني ( زيولوژي ) يوه برخه و منل شي . په هر ترتيب داپه حقيقت کي د لرغونوژويو، اړوند اثارو او موادو کارول دي چي د دې پوهي هويت ټاکي ، خو د ارخيو زولوژي تر نوم د زو ارخيولوژي نوم په ښه توګه د دې پوهي د هڅو او څيړنولورې په ګوته کولای شي . لرغونپوهان د سپړنو په کار کي د حيواناتو پاتي شوني د ژويوپوهني د ميتودودونو په کارولو سره د هغو پاتي شونو د پيژندلو توان تر لاسه کوي ، خو د ارخيو زولوجي نوم د يوه عادت او منل شوي دود په څير دوام لري . د دي تر څنګ يو نړيوال سازمان هم د ارخيو زولوژي په نوم شته ، چي لنډون يې ( ICAZ ) يا ( International Council for Archaeozoology ) کارول کيږي .
هغه منابع او اخځونه چي د ارخيو ژولوجي د څيړنو او پلټنو لپاره اړين دۍ ، هغه د لرغونپوهانو په زيار د لرغونو سيمو او د ژونديو ژويو د پخواني ټاټو بو څخه تر لاسه کوي . د دې منابعو د ارزوني ، څيړني او په هغو د پوهېدني لپاره يوازي په فزيکي ډول د هغو توکو شتون بس نه دۍ چي لرغونپوهان يې د سپړونو په پايله کي تر لاسه کوي ، د دې لپاره چي د څيړني منابع وپيژندل شي ، او د پوهنيزو ارونو سره سم وارزول شي ، او په پای کي پر پوهنيزو ارونو ولاړه پايله تر لاسه شي ، ارخيو زولوجيستانو د کار او هڅو بهير په شپږو بيلا بيلو پړاونو ويشلۍ دۍ .
لومړۍ پړاو ، د لرغونو ژويو پاتي شوني تر لاسه کول ( سپړني Opgraven )؛ دوهم د تر لاسه شويوتوکو دکته ګوريو څرګندول ( Sorteren ) ؛ دريم د کټه ګوري شويوتوکو بيا رغول ( Repareren)؛ څلورم د هغو توکو د زمانې او عمر ټاکل( Dateren)؛ پنځم د يوې منطقي او علمي پايلي اعلانول (Beslissing )؛ شپږم يا د څيړني ورستۍ دنده د هغو توکو د ساتلو او پاللو ټاټوبي ( موزيم يا ډيپو ) ته د توکو سپارل ( Konserveren ) دي .
په دې لنډه ليکنه کي د سپړنو په پايله کي د تر لاسه شويو لرغونو توکو سورتيرن يا د ډولونو بيلولو ته پام اړوم . د لرغونو توکو د بيلولو او د ډولونو د پيژندلو پروسه د سپړنو په بهير کي پيليږي او بيا تر هغه مهاله دوام مومي چي د تر لاسه شويو اثارو ساپي شويو يا ( Zeef ) زيف شويو ډولونو تر ټاکل کېدلو پايښت مومي . دا بهير په ويلو دومره دروند نه بريښي ، خو پلي کول يې د زيات پام او غور تر څنګ څانګيزي پوهني او په دې چارو کي زياتي تجربې ته اړتيا لري . يوه وړه تيروتنه کولای شي د يوې لرغوني سيمي هويت او د لرغونپوه څيړونکي او د سپړونو پر مهال د ټولو برخه والو ربړ او چوپړ د هيځ سره مخ کړي او يا لږ تر لږه د داسي انحراف لاميل شي ، چي د بيا سمون او جوړوني لاره يې ناشوني وي . د همدې امله لرغونپوهان د لرغونو توکود سورتونو او ډولونو څرګندولو ته پوره پام کوي او د کټه ګوريو د هر پړاو دکنترول لپاره ځانګړي ميتودونه او روشونه کاروي چي د توان تر بريده د تيروتني او انحراف مخه ونيول شي .
د لرغونو توکو د ډولونو د چارو پيل د سپړنو سره سم پيليږي . دې پيل ته په ساحه کي د اثارو دتنظيم چاري ( Reguleren ) هم وايې د سپړنو پرمهال د هري کلتوري طبقې څخه تر لاسه شوي اثار په دريو ډولونو را يوځای کيږي چي دا د لرغونو توکو د سورت کولو لومړۍ پړاو هم دۍ . د يادوني ده چي د اثارو دا تنظيم او د ډولونو تصنيف د کار هغه پړاو نه دۍ چي د اثارو د سورتيرن په نوم ياديږي . خو دا پيل هم د هغه پړاو داسي مرستندويه چاري دي چي د لرغونو توکو د سورت کولو پر مهال د مسوول لرغونپوه بشپړ لاسنيوۍ کوي .
د سپړنو پر مهال د څيړني لاندي سيمي يا سايټ ( Seit ) څرګندول د سپړنو او بيا په تيره د لرغونو توکو د سورت او ډولونو لپاره لومړۍ ډول او پړاو دۍ . هره لرغونې سيمه خپل نوم او د پيژندلو ټاکلۍ کود لري چي په ليکل شويو اسنادو کي د هغه کود او نوم په وسيله پيژندل کيږي ، د ډولونو د پيژندلو لومړۍ پړاو هم همدا دۍ چي د کومي لرغوني سيمي څخه دا توکي تر لاسه شويدي . لرغونپوهان د هر اثر او يا د هر سپور څخه د تر لاسه شويو اثارو لپاره ځانګړۍ کارت لري ، چي په ورستيو پړاونو کي يې پيژندل ستونزمن نشي . دې کارت ته پام وکړۍ !
داثارو د ډولونوپيژندلو دوهم ډول د اثر ټاټوبي يا سپورپيژندل دي . سپور ( Spoor) هغه چاپير يال يا ټاټوبۍ دئ چي لرغونۍ اثر په فزيکي توګه هلته پروت يا واقع وي . د سپړنو پر مهال د سپور څخه د تر لاسه شويو توکو لپاره ځانګړي کارتونه جوړيږي او د هغو په وسيله د ساحوي اسنادو په لړ کي راجستر کيږي او د هغو راجستر شويو کودونو او شميرو پر بنسټ د پيژندلو وړ کرځول کيږي . د لرغونو توکو د کټه ګوريو ټاکلو لپاره دريم ډول د طبقې يا پک ( Vak) پيژندل دي . طبقه چي لرغونپوهان يې کلتوري طبقه بولي ، د اثر د ټاټوبي يا سپور هغي پټې يا لايې ته ويل کيږي چي لرغونۍ اثر پکښي ځای نيولۍ وي . د دې لپاره چي دا پيچلتيا ليري شي ، کېدای شي و وايو چي په يوه سايټ کي د زياتو سپورونو شتون ممکن دۍ او په يوه سپور کي د زياتو پکونو يا طبقو شتون ممکن دۍ .
لرغونپوهان د سپړنو پر مهال ټولو هغو اثارو ( کلتوري ، بيولو ژيکي ، هنري او نور ) ته چي د سپړنو پرمهال تر لاسه کيږي ، خورا زيات ارزښت ورکوي او د استثنا پرته يې د خپلو معمولو متودونو په کارولو سره يوځای کوي او د هر اثر لپاره ټول هغه پړاونه چي بايد تر سره شي ، هغه پلي کوي او د نورو څيړنو او پړاونو لپاره يې تياروي . په دې لړ کي د کلتوري چارو پوهان هغو توکو ته پام اړوي چي د هغو اثارو په وسيله د لرغونو زمانو فرهنګي رازونه اود کلتوري بدلونو نو او پيښو لړۍ را برملا کېدای شي . د ښکلا پيژندني کار پوهان بيا د لرغونپوهانو د هغو اثارو سره مينه لري چي د لرغونو انسانانو د هنر او ښکلا پيژندني څرک تر لاسه کولای شي ، لرغونو ژويو پوهان بيا د هغو توکو لوري ته پام اړوي چي په لرغونو زمانو کي د ژويو بيلا بيل ډولونه وپيژني او دهغوۍ د ودي او تکامل پړاونه را څرګند کړي . په دې ډول د هري پوهي پيروان د لرغونپوهانو د لاس ته راوړنوسره ځکه ليوالتيا لري ، چي د خپلو څانګيزو موخو د پوهېدلو لپاره يې د رښتينو لاسوندونو په توګه وکاروي .
په ارخيوزولوجي څانګه کي د کار دپړاونو يو شمير انځورونه :
د سپړونو په ترځ کي د ترلاسه شويو اثارو سورت کول د يوه فوسيل د ټولو برخو د پيداکولو او د پاتي شونو د بيلولولومړۍ پړاو دۍ
رسول باوري د( Groningen ) پوهنتون په ارخويو ژولوجي ( Archeozoologie ) څانګه کي د اثارو د سورت کولو پر مهال
د ارخيو زولوجي په لا براتوار کي د ټاکل شوي اسکليت يا فوسيل د ټولو برخو د راټولو هڅي
د فوسيل او يا اسکليت د بيلا بيلو ټوټو تنظيم او د ورته ډولو نو يوځای کول او د هغو موقعيتونه څرګندول
او په پای کي د يوه لرغوني اسکليت بيا جوړول
نور بيا
