دتاريخي جغرافيا په يوه لنډ بحث کي
سرمحقق بختانۍ خدمتګار اوپروفيسور سيمس ويلم
په دې ليکنه کي زما موخه د هغو دو څيړنيزو ليکنو پر لور پام اړول دي چي د افغان څيړونکي سر محقق بختاني خدمتګار په قلم د کوشانيانو د نړيوال سيمنار لپاره په ١٣٦١ لمريز کال چي د ١٩٨٢ ميلادي کال سره سمون خوري د (( بودايې وخت د يادګارنو ځيني بيلګي د چيني زايرانو د ليکنو په رڼا کي )) تر سر ليک لاندي ليکلې ، او خپره شوېده ، او له بلي خوا مي د انګريز فلالوجيست او پالو اپيګرافيست نيکولاس سيمس ويلم هغه ژباړه په پام کي ده چي د رباطک د ډبرليک څخه يې کړېده .(( په يو شمير ليکنو کي د هغي سيمي نوم چي دا ډبرليک پوري تړلۍ ، په رباتک ليکل شوۍ دۍ . زماپه اند د دې نوم ريښه به د رباط څخه وي چي مُصغر شوۍ ډول يې ښايې رباطک وي . ))
د استاد بختاني د يادي شوي ليکني بنسټ د چيني زيارت کونکو پر يونليکونو ولاړ دۍ ، چي ښاغلي عبدالکريم مُحب په زيار ژياړل شوي او په ١٣٥٧ لمريز کال چاپ او خپاره شول . استاد بختاني د همدغه اثر پر بنسټ د لرغوني افغانستان څخه را پاته ژبني ويوکي ، جغرافيايې نومونه او روايتي نکلونه په زياتي ژورتيا را څيړلي او وړاندي کړيدي . او سيمس ويلم بيا د رباطک ډبرليک ژباړلۍ او دهغې ژباړي پر بنسټ يې د لرغوني افغانستان ژبني ، جغرافيايې او مذهبي سپناوي ته پام کړۍ دئ چي د افغانستان په لرغوني تاريخ کي خورا زيات ارزښتمن ګڼل کيږي .
استاد بختاني په ياده شوې څيړنيزه ليکنه کي هڅه کړې ، چي د هغو ويوکو ، جغرافيايې نومونو او روايتي نلکونو برخي د چيني يونليکونو څخه را يادي کړي چي همدا اوس هم په هېواد کي شته او کارول کيږي . دا څيړنيزه ليکنه د علمي ارنو سره سم په وړو سرليکونو وېشل شوېده ، زه په دې برخه کي د دې ليکني يوې برخي ته پام کوم چي د سيمي جغرافيايې نومونو سره تړاو لري . او بيا به د هغه ډبرليک ژباړي ته هم پام وګرځو چي د انګريز پالواپيګرافيست ښاغلي سيمس ويلم په زيار بشپړه شوې ، چي هم په همدې کوشاني مهال پوري اړه لري .
استاد بختاني د چيني زيارت کونکو هغه ليکنو ته پام اړولۍ چي د سيمي په لرغونې جغرافيا پوري اړه لري . د بيلګي په توګه د چيني زيارت کونکي فاهيان په حواله ليکي چي : د فاهيان په يادداشتونو کي د کېشيا له هېواد څخه د يوې مياشتي په مزل دوۍ هغه هېواد ته رسيږي چي خلکو ته تخارا يا د واورينو غرونو سړي وايې ، له دې ځای څخه جنوب لوېديځ خواته پنځلس ورځي سخت مزل کوي . دوۍ د ( سينتهو ) غاړي ته رسيږي او له هغه څخه پوري وتو نه وروسته او چينګ ( اوديانا ) ته رسيږي . او د اودياينا په باره کي ليکي : (( دا دشمالي هند پيل دۍ . دلته ټول خلک د منځني هند په ژبه ږغيږي ... ) له اوديانا څخه درې تنه ننګرهار ته ولاړل . فاهيان په باراني فصل کي اوديانا کي پاته شويدئ . بيا سوهوتو ( سوات ) ته ولاړ ( د کتاب ٢٤ مخ )فاهيان د سوات څخه ختيځ لور ته د پنځو وروځو مزل څخه وروسته ګندهاراته چي دۍ وايې : له هغه ځايه ختيځ لور ته د اوو ورځو په مزل فولو شاه ( پيښور ) ته رسيږي . ( د کتاب ٢٥ مخ )
له دې ياد داشتونو وروسته استاد بختانۍ ليکي : د سفر په دې برخه کي موږ له دغو نومونو سره مخ کيږو :
تخارا = کېدای شي چي اوسنۍ تخار يا بدخشان وي .
سينتهو = کيدای شي چي اوسنۍ اباسيند وي .
او ديا نا : اوديانا د پيښور په شمال کي د سوات پر سيند واقع سيمه وه .
( د هوونتسنګ د اندازي ښودلو له مخه د هندوکښ ټوله جنوبي غربي برخه د چترال نه نيولې تر اباسينده پوري په اوديانا کي شامله ده . )
ننګرارا = اوسنۍ ننګرهار .
سوهو تو = اوسنۍ سوات .
ګندهارا = چي مرګز يې پيښور وو.
تاکزيلا = اوسنۍ تکسيلا.
فولوشا = اوسنۍپيښور .
انګريز پاليو اپي ګرافيست نيکولاس سيمس ويلم د رباطک ډبرليک د هغه ويد يو يې فلم پر بنسټ وژباړۍ چي د افغانستان په شمال کي په اتفاقي توګه په ١٣٧٢ لمريز کال موندل شوۍ وو .ددې ډبرليک د بشپړي ژباړي زيار او ربړ ښاغلي ويلم و ګالۍ . ډبرليک د لرغوني افغانستان او په ځانګړي توګه د کوشاني ستر واکۍ په اړه زيات ارزښتمن مالومات لري ، چي له هره اړخه د زيات پام او ګټي وړ دي . په دې ډبرليک کي د نورو مالوماتو تر څنګ د کوشاني مهال جغرافيايې سيمي هم پيژندل شويدي . د رباطک ډبرليک د څلورمي کرښي څخه تر شپږمي کرښي پوري دکوشاني ستر واکۍ جغرافيايې سرحدونه داسي بيانوي : ( د يادولو ده چي دا کرښي مي د هغه انګليسي متن څخه ژباړلۍ چي د سيمس ويلم څخه د بي بي سي راډيو پخوانۍ همکاري ميرمن صفيه حليم تر لاسه کړۍ او بيا يې د مهربانۍ له مخي زما په واک کي هم راکړ . )
(( ٤ تر ٦ --- په لومړي کال يې هغوۍ ( هند ) ته اعلان وکړ چي دا ټوله سيمه لکه کوناديانو ( Koonadeano ياکوندينا Kundina ) ښار ، د اوجاين يا اوزيني ( Ozene, Ujjain ) ښار ، د زاګېدا يا ساکيتا ( Zageda (Saketa) ) ښار او د کوزامبو يا کوزامبي ( Kozambo (Kausambi ) ښاراو د پوتاليپوترا او يا پوتالي پوترو ( Palabotro (Pataliputra) ) ښار او هغه ليري د زيري تامبو يا سرې چامپا ( Ziri-tambo (Sri-Champa ) ښار زموږ دواکمنۍ سيمي دي . ))
په کتيبه کي د نومونو د لړليک څخه داسي بريښي چي د کتيبې ليکوال غواړي د کوشاني سترواکۍ هغه ليري پرتې سيمي په ګوته کړي چي د کوشاني پلازميني څخه ليري پرتې دي ، او يا هم د سترواکۍ سرحدي کرښي دي . په دې لړ کي يو شمير نومونه د شک پرته څرګند دۍ ، د بيلګي په توګه دکوسامبو سيمه چي په پالي ژبه کي کوسامبې او په سانسګريت کي ورته کاوسومبوويل شويدي . دا سيمه په هند کي د الله اباد سهيل ته څه ناڅه ٣٥ ميله ليري پرته ده ، چي تر اوسه هم يو شمير سيمي په ورته ژبني تون ( کوسام سيمي ) ياديږي . د پوتالي پوترا سيمه خو له ورايه څرګنده ده چي په لرغونو زمانو کي د مرکزي هند يوه نامتو سوداګريزه سيمه ګڼل شوېده ، د همدې پوتالي پوترا څخه د وريښمو نړيوالي لار سهيلي څانګه پيل شوې وه .
د سيري چامپوس د سيمي په اړه يو شمير هندي لرغونپوهان زړه نازړه دي چي ، دا سيمه د کوشاني ستر واکۍ په دننه کي شامله وه او که د ستر واکۍ بهرنۍ سرحدي کرښه ده . دهغه شمير پوهانو له جملې يو هم د هند پاليو اپيګرافيست ( Mukherjee, B.N ) دۍ . د نوموړي په باور د سري چامپوس سيمه د کوشاني واکمنۍ په ولکه کي شامله نه وه ، نوموړۍ دليل راوړي چي په رباطک ډبرليک کي د دې سيمي نوم ښايې په دې نيت ياد شوۍ وي چي د هغي ستر واکۍ دسرحدي کرښي بلي غاړي ته واقع نامتو سيمه وه .
د دې سره - سره چي لا تر اوسه د رباطک ډبرليک په اړه هر اړ خيزي څيړني نه دي تر سره شوي ، خو ځني حقيقتونه دا څرګندوي چي د چامپوس سيمه د کوشاني ستر واکۍ يو نامتو ايالت وو . لنډ په لڼډه خو دا درې د منلو وړ دليلونه او حقيقتونه شته چي د ښاغلي مکرجي په وړاندي و ويل شي . لومړۍ دا چي چامپوس نه يوازي دا چي د کوشاني ستر واکۍ ورستۍ سرحدي کرښه نه ده ، بلکي د هغې سيمي لږ وړاندي لويديځ لورته د کوشاني ستر واکۍ يو بل نامتو ايالت پوتالي پوترا واقع شويدۍ ، چي د کوشاني ستر واکۍ يو خورا ارزښتمن سوداګري مرکز وو . دوهمه د باور وينا دا ده چي د رباطک په ډبرليک کي د يادو شويو سرحدي ښارونو نومونه دا څرګندوي چي د هغه مهال د کوشاني ستر واکۍ اړوند ښارونه وه ، لکه چي په دې را پاته افغانستان کي د سرحدي کرښو په اړه معموله وينا د واخانه تر بولدکه د اسلام کلا تر تورخمه ، دا څلور خواوي د اوسني افغانستان سرحدي ښارونه دي چي د ګاونډيو هېوادونو له لوري د افغانستان خاروه او زموږ د هېوادملکيت منل شوئ دۍ . او دريم دا چي د کوشاني ستر واکۍ پر مهال د واکمنۍ په منځ کي د اقطاع او جزيې متود او معامله رايج نه وه ، په دې ډول دا د منلو نه ده چي د سترواکۍ په منځ کي يوه داسي سيمه چي هم ستراتيژيک ارزښت لري اوهم د سوداګرۍ له اړخه نامتو او پيژندل شوې وي ، خو هغه دي د سترواکۍ ملکيت نه وي .
د رباطک په ډبرليک کي د کوندينا نوم هم ياد شوۍ دئ . په ډبرليک کي دنومونو پر له پسې والۍ دا څرګندوي چي دا سيمه به د کوشاني ستر واکۍ پلازميني ته نږدې ايالت يا اداري واحد وي ، د ډبرليک د ليکلو مهال په يوه مانا څرګند دۍ چي د لوۍ کنشکا د واکمنۍ په لومړۍ کال ليکل شوۍ دۍ . د دې مانا دا کېداۍ شي چي د کوشاني ستر واکۍ مرکز د هېواد د شمالي سيمو څخه د هندوکش سهيلي برخو او په ځانګړي توګه د بګرام لرغونۍ ښار ته ليږديدلۍ دۍ . دا بيخي څرګنده ده چي د لوۍ کنشکا د واکمنۍپر مهال د ستر واکۍ اوړنۍ پلازمينه بګرام او ژمنۍ پلازمينه پورا شاپورا يا پيښور وو . دې يادوني ته په پام ښايې د سر محقق بختاني خدمتګار دا ګمان يقيني شي چي اوديانا د سوات سند پر سر ښيرازه سيمه وه چي هونتسنګ هم د هغې يادونه کړېده .
د رباطک په ډبرليک کي د کوندينا لومړۍ يادول دا څرګندوي چي دا سيمه د پلازميني څنګ ته پرته ده ، دوهم دا چي همدا اوس په نوموړې سيمه کي د کوشاني پير زياتي نښانې شته چي د دې سيمي پخوانۍ ارزښت ، شونتيا او وړتيا څرګندوي ، ځکه په يوه داسي ارزښتمن ډبرليک کي د هغې نوم ياد شوۍ دئ . په دې ډول ښايې د ډبرليک کندينا ښار نوم به هغه ايالت وي چي چيني زيارت کونکو په خپلو يونليکونو کي د او ديا نا په نوم ليکلې او ثبت کړې او استاد سر محقق بختاني خدمتګار د همدغه چيني يونليکونو پر بنسټ د سوات پر سند واقع شوې سيمه ګڼلې ده . زما باور دا دۍ چي د تاريخي جغرافيا پوهانو راتلونکي څيړني به د رباطک ډبرليک په رڼاکي د زياتو هغو ناڅرګندو ټکو سپيناوۍ وکړي چي لا تر اوسه يقيني نه ګڼل کيږي .
په پای کي د هېواد نامتو ليکوال ، د افغانستان د علومو اکادمۍ سر محقق او زړه سواند مشر عبدالله بختاني خدمتګار صاحيب ته د نورو لارښونکو اثارو د پنځولو هيله من يم او د لوی څښتن ( ج) په دربار کي ورته داوږد او خوشاله ژوند دعا کوم .
په درنښت
باوري
هلند ---- اسن
٢٣ \ ١٠ \ ٢٠٠٧
