به مناسبت ٩٨٥ مين سال تحرير زين الاخبار
(( عبدالحي بن ضحاک بن محمود گرديزي از مورخان قرن پنجم هجري است . عمده شهرت وي به سبب تاليف کتاب زين الاخبار يا تاريخ گرديزي است. وقايع دوران محمود، مسعودو مودودغزنوي ، اشاره اي مختصر به پادشاهان اساطيري ، تاريخي و خلفاي اسلامي و توضيحاتي در باره آداب و رسوم ملل مختلف از مباحث و مطالب اين کتاب است. علاوه بر اهميت تاريخي ، اين اثر از نظر ادبي نيز داراي اهميت است .تاليف اين کتاب در سالهای ٤٤٢ تا ٤٤٣ هجری به اتمام رسيده است . چون سال جاری ١٤٢٧ هجریست ، بنا ٩٨٥ مين سال تاليف و تدوين اين اثر ارزشمند را ګرامي ميداريم . ))
اين مقاله در سيمنار بين المللی تحت عنوان ( روابط افغان هند در قرون وسطی ) قرائت شده است
که در سال ١٣٦٧ هجری شمسی د تالار سيدجماالدين در کتابخانه پوهنتون کابل داير ګرديده بود .
پوهنوال رسول باوري
مدخل :
کلتور ، بخش جدا ناپذيرجوامع بشریست ،که همزمان با جوامع بشری تغيير وانکشاف مينماید. اتنو لوجست های معاصر مرهون فعاليتهای اتنو لوجيستهای مورخ ميباشند . اتنو لوجيستهای مورخ يادداشتها و نبشته هارا از جوامع ګرد اورده و انرا ثبت و ظبط مېنمايند . و اتنو لو جستهای معاصراز ياد داشتهای انها به مثابه منابع ارزشمند سود ميبرند . از اين ګونه اتنولوجستهای مورخ در کشور ما يکی هم ابوسعيد عبدالحۍ بن الضحاک ابن محمود ګرديزی است که اثارش مورد استفاده مورخين و اتنو لوجستها معاصر بوده است .
زين الاخباردارای مباحثات و نکات بس مغتنم و متنوع تاريخی و اتنوګرافيکيست که به زبان فارسی _دری نګاشته شده است . اين اثرغالبا در عمر چهل سالګي مولف در حدود ٤٤٢ – ٤٤٣ هجری قمری تکميل ګرديده است . متن زين الاخبار بشمول تحاشی و تعليقات ان که توسط علامه حبيبی تحرير ګرديده است دارای سيصدوپانزده ( ٣١٥ ) صفحه ميباشد . اين کتاب در سال ١٣٤٧ هجری شمسی با استفاده ومقايسه دو مکرو فلم از دو نسخه خطی مکشوف دنيا که يکی ان در کمبريج وديګر ان در اکسفورد لندن موجود است ، به چاپ رسيده است .
در زين ا لاخبار فصلی به اعياد هندوان اختصاص داده شده است که در اغاز ان چنين ميخوانيم : واکنون شرح سببها ورسمها هر عيدی را ، از ان هندوان بګوئيم بران جمله که اندر کتب يافتم ( ص : ٢٤٩ ) در اين فصل جمعا ٢٨ عيد اهل هنود معرفی ګرديده است . قابل تذکر است که مولف زين الا خبار در تهيه وتدوين اين بخش عمدتاْ از کتبٌ تحقيق ماللهند و اثار الباقيۀ علامه ابوريحان البيرونی استفاده نموده اند.
نويسنده اين سطورسعی نموده ام تابرای تفهيم وتدوين بهتر ، اين مقاله را در محدوده سه عنوان مختصرخدمت شما اريه نمايم :
١ : اعياديکه در زين الاخبار توضيح شده ولی اکنون در ميان اهل هنود افغانستان وجود ندارند و يا به شويه ديګر تجليل ميګردد ؛
٢ : اعياديکه در زين الاخبار بيان شده واکنون نيزدر ميان اهل هنودافغانستان معمول و مروج است ؛
٣: اعياديکه در زين الاخبار ثبت و ظبط نشده ، ولی اهل هنود افغانستان اکنون صاحيب ان بوده و از ان تجليل بعمل مياورند ؛
تهيه مقاله پيرامون اعياد هندوان ، بدون کمٌک و همکاری خبره ګان اهل هنود افغانی ، برايم بس دشوار وحتی ناممکن بود . برای تر تيب وتدوين اين مقاله نياز به ملاقاتها و مصاحبه ها باه عده از ريشسفيدان او اهل خبره هندوان افغاني در شهر کابل افتيد که نامهای انعده از ذوات محترميکه در اين امر با من همکاری نموده ، با سپاس فراوان ياد مينمايم :
محترم جګندرسنګهه وکيل منتخب اهل هنود در ولسی جرګه شورای ملی جمهوری افغانستان .
محترم تيک چند وکيل اسبق اهل هنود شهر کابل در ولسی جرګه قبلی .
محترم دکتور سوندر سنګهه داکتر در کلنيک اهل هنود شور بازار شهر کابل .
محترم بجن سنګهه استاد و مدير اجرائيه اسمائې سکول اهل هنود در شهر کابل .
محترم اشوک کمار مدير اسمائې سکول و امر اتاق دوستې انجمن افغان _ هند .
محترمه انجيلا استاد مضمون ګيتا مقدس در اسمائې سکول .
علاوه بر ان برای درک بيشتر اعياد هندوان لازم بود تا در عده ای از مراسم عيدی نيز اشتراک ورزم ، به ګونه مثال اشتراک در عيد نوراته ١١ ميزان که در اسمائې مندر ازجانب اهل هنود اجرا ګرديد و نيز در مراسميکه هر يکشنبه در مندر شوربازار اهل سکهه برګذار ميګردد ، به تاريخ ١٨ ميزان شرکت ورزده ام .
بعد از اين مقدمه مختصر به بحث اعياد هندوان درزين الاخباروجستجوی ان درميان اهل هنود افغانستان ميپردازم.
١ : اعياديکه در زين الاخبار توضيح شده ولی اکنون د رميان اهل هنود افغانستان تجليل نميګردد و يا تغيير در اجرای ان صورت ګرفته است : در زين الاخبار ګرديزی بعضی از اعياد هندوان نام ګرفته شده است که در ان زمان در بين اهل هنود رايج بوده ، ولی امروز در ميان اهل هنود افغانستان وجود ندارند . به ګونه مثال ( بګوان باتريج ، اشتک ، سکارتم ، اسوک ، هنريج ، مانسرتک و تعداد ديګر از اين قبيل ) . اعياد متذکره را در زين الاخبار به تفصيل زياتر ميخوانيم ، به طور مثال از عيد اسوک ياد ميکنم که در توضيح ان چينين مينويسند : (( شانزدهم او عيد بود واندر او صدقه دهند . برهمنان را اين روز اسواک خوانند واهوی نيز ګويند ش .واين وقتی باشد که هفتم منزل ماه . برای زائران ، اين روز شادی کردن وبازی کردن باشند )).
عده ای از اعياد هندوان که در زين الاخبار از شيوه های تعميل و اجرائ ان تذکر بعمل امده است ،اشکال و شيوه هاې اجرای ان با اعياد هندوان افغاني تفاوت دارند . به ګونه مثال د ر زين الاخبار ګرديزی ثبت شده است که : (( در ماه ،،اشارازريد ،، همه ماه صدقه دهند وان روزهارا اهاړی خوانند واندر وۍ همه تنور ها وسفالين نوکنند واندر اسقبال مهمانيهای بود، برهمنان انرا چون عيد دارند )).( ص : ٢٥٠ )
قبلا اين عيد در ميان هندوان هندوستان به نام اهاړی ياد ميشد ، و اکنون مردم هندوستان خاصتا هندوان پنجاب در اين روز تحايفی از محصولات زراعتی خود بيکديګر پيشکش مينمايند . چون اهل هنود افغانستان اکثرا ويا به صورت عموم مصروف تجارت اند لذا محصولات زراعتی را به يکديګر نميبرند ، بلکه خوشه ګندم را صرف به منظور اجرای مراسم بمحافل اين عيد باخود مياورند . مثال ديګر اين ګونه تفاوتها در عيدی به نام ګابهت می بينيم . در زين الاخبار ګرديزی ثبت است که : (( عيدی ديګر ګابهت بود و اين روز ششم بود که دران زندانيان را طعام دهند )). ( ص : ٢٥٠١ ) فعلا اين عنعنه در ميان اهل هنود افغانستان وجود ندارد . چنين تصور ميشود که شايد يکی از عوامل اساسی عدم موجوديت اين عنعنه از يکطرف اقليت بودن اهل هنود در افغانستان باشد که زندانيان زيادندارند ، از جانب ديګر احتراز از انحرافات اجتماعی و ګريز عمدې از جنايات و ارتکاب به جرم باشند . اين عوامل موجب شده است که هندوان يا هيچ زنداني نداشته باشندو يا تعداد ان به تناسب تعداد نفوس باشند .
بعضا چنين به نظر ميرسد که اجرای مراسم و اسمای عيدها تغيير نموده است . بګونه مثال عبدالحۍ ګرديزي در اثر خود از عيدی نام ميبرد که امروز به همان نام در ميان هندوان افغاني شناخته نميشود.علاوه بر ان مراسم بعضی از اعياد نيز تغيير مينمايند که بطور نمونه در زين الا خبار ميخوانيم : (( اين روز را هندوئي ګويند و اين عيديست ايشانرا که همه بر (( ديوهربا سديو ))ګرد ايند وان بغ اندر را رايح نهند و همی جنبانند چنانکه رسم ورايج باشد و در خانه های خويش اندر اين روز همچنين واريح ها افګند وشادی کنند چون اين ماه نباشند انرا بهند ګويند روز عيد زنان باشد خويشتن را بيارايند و سپس نزد شوهران خويش ايند و از ايشان هديه خواهند )) ص : ٢٤٩ .
مراسم اين عيد با مراسم ان عيد هندوان افغاني شباهت دارد که انرا بنام (( کروجهوتهه )) ياد ميکند . هندوان افغانی غالبا در ماه ميزان مراسمی دارند که خانمهايشان به منظور پيروزيها و طول عمر شوهران خويش روزه ميګيرند ودر معابد در حق شوهران خويش دعا مينمايند . اجرای اين مراسم از مقام ومنزلت شوهران نزد خانمهای شان حکايت ميکند .
٢ :اعياديکه درزين الاخباربيان شده و اکنون نيز در ميان اهل هنود افغانستان معمول و مروج است ؛
اعيادی نيز وجود دارند که تاکنون بدون کدام تغيير در ميان اهل هنود افغاني به همان حالت اصليش که در زين الاخبار از ان تذکر رفته معمول ورايج است .در اين قسمت به ګونه نمونه از چند عيدی مشهور ياد اوری مينمايم :
١ ) ديوالي : راجع به اين عيد عبدالحۍ ابن ضحاک ګرديزي چنين مينويسد : (( اين روز را ديوالی ګويند واول کارتک باشد واين روز اجماع باشداندر برج ميزان . اندر اين روز خويشتن را بشويندو بيارايندو برګ تنبول و فوفل هديه برند يکديګر را و به ديو هر ما شوند . و صدقه دهند وبازی کنند و شادی نمايند تا نيم روز . و اندراين شب روشن ګردد و چراغها بيافروزند بهر جای چنانکه هواروشن ګردد و سبب اين ان بوده است که لج زن باسديو بابل بروجن برهلاد که اندر هفتم زمين محبوس است هر سال اندر اين روز بيرون ايد و بدين جهان ايد و روز را ( بل راج ) ګويند يعی پادشاه بل )) ص : ٢٥٣ .
در ميان هندوان افغاني اين روز با پاک کاری در منازل ، دکانها و محلات زيست اغاز ميګردد . در خانه ها غذاهای شرين و لذيذ و رنګا رنګ را تهيه ميکنند . اماکن و خانه شان را توسط چراغها ی رنګارنګ روشن مينمايند . با اشخاص بيچاره و غريب کمک ميرسانند ، خيرات ميدهند و به خانه های يکديګر تحايف ميبريند و در اين روز همه ( زن ومرد ، پير و جوان و اطفال ) خوشی ميکنند . در منازل شب نشينیهای خوشی بر پا ميګردد واتش بازي ميکنند و روز مبارک قبول شده است ، اقارب کلان برای اطفال و نوجوانان پول ميدهند که انرا به نام ( خرجی ديوالی ) مينامند . در محلات خاص سرود های مذهبی ميسرايند . در اين روز هندوان عنعنه دارند که تحايف و شيرينها را به خانه داماد خويش ميفرستند .
در باره اين عيد اهل هنود افغانستان عقيده دارند که : اين عيد به ياد بود پيروزی ،، رام چندر جي ،، تجليل ميګردد . ګويند که ،، راجا راشت ،، پنج خانم داشت و از هر خانم يک يک پسر صاحيب بود ، زمانيکه شاه پير شد خواست وليعهد خود را ،، شري رام چندر جی ،، تعين نمايد ، يکي از خانمهای اين شاه که ،، کيکې ،، نام داشت ، با اين تصميم شاه که ،، شری را م چندر جی ،، را وليعهد تعين نمايد مخالفت ورزيد . او ميخواست پسرش که ،، بهارت ،، نام داشت وليعهد تعين ګردد . در اين ميان ،، شری رام چندر جی ،، را ازساحه سلطنت به تحريک ،، کيکې ،، برای مدت ١٤ چهارده سال تبعيد نمود . ،، شری رام چندر جی ،، با همراهی برادر خود ،، لکشمن ،، و خانمش که ،، سيتا ،، نام داشت محل را تر ک نمود .
محليکه ،، شری رام چندر جی ،، برای بود باش خود انتخاب کرد تحت فرمان شخصی به نام ،، راون ،، بود . ،،راون ،، شخص ظالم و قهار بود . خانم ،، رام چندر جی ،، که ،، سيتا ،، نام داشت از طرف ،، راون ،، اختطاف ګرديد . ،، شری رام چندر جی ،، عليه او قيام کرد . مردم بکمک ،،شری رام چندر جی ،، شتافتند ، به شهامت و دلير مردی ،،رام چندر جی ،، وهمکاری مردم ،، راون ،، را مغلوب نموده واز بين برد . ،، سيتا ،، از او ګرديد . مردم به راحتی مراسم عادی مذهبی و زندګی خويش را از سر ګرفتند . در وقت بازګشت ،، شری رام چندر جی ،، از طرف مردم استقبال ګرديد ، تمام محلات رابه وسيله چراغان روشن نموده بود ، خوشی ميکردندو ميرقصيدن . وازان روز را تا کنون همه اهل هنود افغانستان بياد بود همان پيروزی ،، رام چندر جی ،، جشن ميګيرند .
هولي :مولف زين الاخبار در اين مورد مينويسد: (( اين روز را ؛؛ اوداد ؛؛ ګويند واين روز اندر استقبال بالکن باشد . و اين عيد زنان است . و اين را هولی ګويند . مغاکها بجويند و اندر ان مغاکها اتشهای قوی بيا فروزند و اورا ( جاما هه )ګويند و پيش از اتش بهر جای بيا ندازند )) ص : ٢٥٤ .
هولی نيز عيد مشهور اهل هنود افغانستان ميباشند . تجليلی هولی که در هندوستان صورت ميګيرد تفاوت اندک با تجليل اين عيد در ميان هندوان افغاني دارد .در هندوستان همه مردم اهل هنود در بازار ها وکوچه ها بوسيله رنګها ، يکديګر را رنګ ميکند ولی در افغانستان چينين رنګ کردن در بازار وکوچه معمول نيست ، البته اين قيود بر اساس ممانعت قانونی نيست بل اقليت بودن اهل هنود بوده است .
٣ : اعياديکه در زين الاخبار ثبت و ظبط نشده ولی اهل هنود افغانستان اکنون انرا تجليل مينمايند ؛
اعياد ديګری نيز در ميان اهل هنود افغانستان رايج بوده است که در زين الاخبار از ان تذکر بعمل نيامده است . در اين رابطه ميتوان به ګونه نومونه از اعياد مانند (( نوراته )) و (( تاکيه )) نام ګرفت . اهل هنود افغانستان عيد نوراته را در جريان هر سال دو مرتبه ( اوايل حمل واوايل ميزان ) برپا مينمايند ، که هر بار هشت روز را در بر ميګيرد . اين عيد را بشکل دسته جمعی تجليل مينمايند در اين روزها اهل هنود افغانستان به مندر های خود ميروند عبادت ميکنند ، دعا مينمايند ، صدقه ميدهند و با اشخاص بيچاره مرحمت ميکنند . هندوان شهر کابل اين عيد را غالبا در مندر اسمائې برګذار ميکنند .
عيد ( تاکيه ) نيز از جمله مشهور ترين عيد اهل هنود افغانستان محسوب شده است ، که در زين الاخبار از ان تذکر بعمل نيامده است . در اين روز خواهران به پيشانی برادران خويش خال سرخ ميزنند و دعای طول عمر برايش مينمايند . در حاليکه عيد ،، واکي ،، تعهد برادر با خواهر است ، در عيد ،، واکی ،، خواهر يک تار را بدست برادر بسته نموده و برادر وعده هر ګونه کمک و همکاری را به خواهر خويش ميدهد .اجرای مراسم اين دوعيد هر يکی بستګی به تعهد خواهر در مقابل برادر و برادر در مقابل خواهر رانشان ميدهند .
در پايان قابل تذکر ميدانم که ، علاوه بر اعياد متذکره تعداد ديګر ی از اعياد مشهور و عام در ميان اهل هنود افغانستان وجود دارند که ياد اوری و معرفی انها در اين مقاله مختصر ممکن نيست . به اميد تحقيقات بيشتر وجسجوی وسيع برای ګرد اوری معلومات زيادتر در اين بخش اتنو لوجيکی ، که تاکنون بکر و دست ناخورده باقی مانده است .
کارته پروان
کابل
ميزان ، ١٣٦٧
